POREWOLUCYJNE IDEOLOGIE JAKO TEORIE SPOŁECZNE
Podstawowe idee europejskiej socjologii najłatwiej jest zrozumieć jako próby uporania się z problemem ładu społecznego powstałego na początku XIXw. w wyniku upadku dawnego ustroju pod wpływem industrializmu, rewolucyjnej demokracji. Problem ten był poruszany już zdecydowanie wcześniej, ale w XIXw. uświadomiono sobie, że następuje przełom dziejowy. Jedni widzieli nieograniczone możliwości rozwoju dla siebie, inni nadchodzącą zagładę.
Dylematy na temat rodzącego się nowoczesnego społeczeństwa rozpoczęły się przed pojawieniem się pierwszych systemów socjologicznych. Z tym problemem pojawiły się pomysły na temat nauki społecznej, które odnajdziemy później w dziełach socjologów domagających się utworzenia odrębnej nauki, zajmującej się społeczeństwem i jego przemianami. Problem ładu społecznego podejmowano we wszystkich dziedzinach refleksji o świecie społecznym. Jedną z nich była myśl polityczna. W tym czasie przybierają nową postać ideologie świata: konserwatyzm, liberalizm, socjalizm, nacjonalizm. Refleksja o społeczeństwie coraz więcej miejsca zajmuje w filozofii, historiografii, którymi zajmiemy się poniżej.
Konserwatyzm
Konserwatyzm wyrósł z krytyki oświecenia i rewolucji. Jest on ideologią epoki, w której społeczeństwo przekształca się z tradycyjnego w nowoczesne. Takiemu konserwatyzmowi poświęcił swą pracę Mannheim. Konserwatyzm nie był formacją jednolitą i być nią nie mógł. Miał za zadanie bronić konkretne społeczeństwa przed inwazją uniwersalistycznych wzorów politycznego racjonalizmu i rewolucji. Konserwatyści byli, jak mało kto, świadomi istnienia i nieuchronności głębokich różnic między społeczeństwami. Poza tym w walkę z rewolucją francuską były włączone różne osoby, odwołujące się do rozmaitych tradycji czy argumentów. Najciekawsi byli ci, którzy bronili zasady ciągłości życia społecznego, nie dającego się nigdy zorganizować od nowa. Konserwatysta nie przeczy koniecznie konieczności społecznych zmian, lecz zabiega o to, by zmiany nie naruszyły podstaw ładu społecznego.
Za twórcę nowoczesnego konserwatyzmu uważa się Edmunda Burke'a. W swojej książce Rozważania o rewolucji we Francji dał wyraz swojej niechęci do rewolucji i jej ideologii, ale dał również podstawy konserwatywnej filozofii społecznej. Oto niektórzy przedstawiciele tego nurtu: J. de Maistre, L. de Bonald (Francuzi), A. Muller, K. L. von Haller (Niemcy), A. Chomiakow, I. Kiriejew (Rosjanie).
W rewolucji francuskiej konserwatyści widzieli rezultat procesów zachodzących od reformacji. Racjonalizm w polityce oznacza w praktyce utopizm. Konserwatyści nie uznawali francuskiej Deklaracji praw człowieka i obywatela jako uniwersalnego wzorca, kwestionując użyteczność takiej abstrakcji nawet dla kraju.
Koncepcja wiedzy społecznej łączyła się w myśli konserwatywnej z dwoma założeniami. Po pierwsze na naturę ludzką składają się czynniki racjonalne i nade wszystko irracjonalne, których nie da się nawet precyzyjnie opisać. Według konserwatystów roli przesądów nie da się ograniczyć, gdyż na nich opiera się całe życie społeczne, moralność. Człowieka odbierali jako istotę przede wszystkim czującą. Stronę irracjonalną człowieka potraktowali jako zjawisko zależne od miejsca i czasu, inne w każdym kraju. Rewolucyjny utopizm polega właśnie na ignorowaniu tych zjawisk i przekonaniu, że rozum może zdziałać, cokolwiek zechce. Dla podkreślenia różnic między społeczeństwami korzystali z pojęcia duch narodu. Przyjęte przez konserwatystów założenia nakreśliły kierunek zainteresowań. Skupili się na zjawiskach wynikających z nieświadomej aktywności jednostek grup społecznych, ale specyficznie różnych między sobą. Konserwatyści walczyli z pojęciem indywidualizmu. Dowodzili, że człowiek zawsze żyje w społeczeństwie. Ludzie nie mogli go stworzyć, ponieważ stali się ludźmi dzięki społeczeństwu. Pojmowali je jako organizm, żadna część nie może być ruszona bez zagrożenia dla całości. Ma wewnętrzne życie i ożywiającą go duszę.
Ludzie żyją w rodzinach, parafiach, gminach, a dopiero za ich pośrednictwem w społecznej całości. Niebezpieczeństwo rewolucji polega na usamodzielnieniu się jednostek, państwa prowadząc tym samym do tyranii. Grupy mają być uporządkowane hierarchicznie - konserwatyści wzorowali się na społeczeństwie stanowym. Upadek tego stanu rzeczy po rewolucji zagroził, jeśli nie rozsypał więzi między ludźmi. Społeczeństwo porewolucyjne było zbitką jednostek egoistycznych.
U konserwatystów występuje przeciwstawienie dwóch rodzajów społeczności, jedna utrzymuje się dzięki więzi bezpośredniej między ludźmi, dzięki uczuciu, druga zaś za podstawę ma interesy, kontakty jednostek. Jest to społeczeństwo burżuazyjne. Według Burke'a społeczeństwo to współudział we wszelkiej nauce, we wszelkiej sztuce, w każdej cnocie i wszelkiej doskonałości. Stosunki społeczne są tylko wtedy trwałe, gdy ludzie nie znają ich natury. Doniosłą rolę w integrowaniu społeczeństwa wyznaczyli konserwatyści religii.
Konserwatyzm był próbą znalezienia praktycznych środków zapobiegania rewolucji (tam, gdzie była) do restauracji starego porządku, bądź instauracji jego zasad po rewolucji. Politycy szukali w nim podstaw swej antyrewolucyjności. Idee tego poglądu często zmieniały swój sens, broniąc kapitalizmu przed zagrożeniem socjalistycznym. Zawarte w nim były ważne problemy socjologiczne, których nie można było tak sobie odrzucić, dlatego nawiązywali do niego: Saint-Simon, Comte, Le Play, Durkheim. Najbardziej wpływowe okazały się idee związane z krytyką utopizmu, abstrakcjonizmu, atomizmu w filozofii społecznej, podkreślenie roli czynników irracjonalnych w życiu społecznym i ujęcie go jako organizmu, rozumienie więzi społecznej, roli małych grup, religii.
Liberalizm
Liberalizm zaczął się kształtować co najmniej od XVIIIw., by swoje apogeum osiągnąć w XIXw. Spełniał on rolę politycznego oręża burżuazji, ale również był ideologią modernizacji społeczeństw zachodnich. Jego atrakcyjność polegała na tym, iż głosił on poszanowanie ludzkiej godności i praw jednostki, likwidację dziedzicznych przywilejów, zniesienie wszelkich form samowoli i zniewolenia, uzależnienie pozycji społecznej jednostki od jej osobistych zasług, ograniczenie uprawnień rządu, swobodę sumienia, tolerancję itd.
Liberalizm polityczny (również filozoficzny) potrzebował jakiegoś modus vivendi między różnymi grupami wyznaniowymi: najpierw była idea wolności sumienia i religijnej tolerancji, a dopiero później hasło wolnego rynku. Niektórzy autorzy twierdzą, że liberalizm miał wiele postaci i trzeba by raczej mówić o liberalizmach. Wśród twórców liberalizmu należy wymienić: B. Constanta, W. von Humboldta, A. de Tocquevill'a i J. S. Milla.
Liberalizm można uważać za kontynuację myśli oświeceniowej. Istnieją również dowody aby twierdzić, iż liberalizm XIXw. był ideologią porewolucyjną. Liberalizm XXw. doświadcza również osłabienia silnej jeszcze w Oświeceniu wiary w moc instytucji politycznych. Reasumując, nie ma doskonałego kodeksu natury, z którym należałoby uzgodnić instytucje polityczne. Są one złem koniecznym i niczym więcej.
Bardzo ważną cechą liberalizmu jest umieszczenie w centrum uwagi jednostki ludzkiej. Myśliciele liberalni starali się zrozumieć społeczeństwo, państwo i gospodarkę jako sumę działań indywidualnych. Punktem wyjścia liberalizmu było wyobrażenie suwerennego indywiduum obdarzonego z natury pewnymi uprawnieniami. Najważniejszym zadaniem organizacji politycznej i społecznej staje się zapewnienie jednostce optymalnych warunków korzystania z owych uprawnień. W liberalnej myśli społecznej wolność jest wartością naczelną (stąd nazwa kierunku): jest ona godna pożądania jako taka, nie zaś dlatego, że umożliwia lub ułatwia osiąganie jakichś innych dóbr. Liberałowie mówią o wolności od, nie o wolności do, nie przesądzając na ogół, jak wolność powinna być przez jednostki wykorzystana.
Liberałowie zakładali, że kolizje interesów indywidualnych są w istocie pozorne: jeżeli wynikają z nich szkody, to nie dlatego, że tak z natury być musi, lecz dlatego, że oparta na przymusie organizacja społeczeństwa jest wadliwa i uniemożliwia wytwarzanie się harmonii interesów osiągalnej pod warunkiem pozostawienia rzeczy ich własnemu biegowi. Podział pracy zaś będący podstawą społecznej organizacji nie jest ustanawiany świadomie z myślą o zapewnieniu ludziom dobrobytu, lecz kształtuje się żywiołowo dzięki przyrodzonym skłonnością jednostek. Dbając o swój własny interes, każda z nich przyczyna się tym samym do zawiązania i utrwalenia więzi społecznych. Np. Bentham sądził, że zapewnienie harmonii interesów wymaga aktywnego działania ze strony rządu i jest on potrzebny, aby wyzwalać i chronić inicjatywy jednostek.
Podstawą ładu społecznego są stosunki kształtujące się spontanicznie na podobieństwo stosunków rynkowych. Jego funkcjonowanie uniemożliwia lub utrudnia szaleństwo ustaw ludzkich. Prządek społeczny, którego liberałowie bronią, to porządek naturalny, a za postulatem wolności jednostki kryje się określona koncepcja potrzeb wynikających z natury ludzkiej. W liberaliźmie XIXw. współistniały ze sobą dwie tendencje: jedna polegała na eksponowaniu uniwersalnego ideału wyzwolenia człowieka, druga natomiast na propagowaniu takiej metody jego wyzwalania, która wykluczałaby arbitralność i przymus.
Liberalizm miał wpływ na socjologię z dwóch ważnych powodów. Po pierwsze, ugruntował on przekonanie o istnieniu samorzutnego ładu społecznego niezależnego w swej genezie i funkcjonowaniu od aktów władzy politycznej, lecz uznaniu społeczeństwa za byt zasadniczo odrębny od państwa. Po drugie, liberalizm stworzył (spopularyzował) dwa paradygmaty: indywidualizmu metodologicznego i kapitalizmu.
Charakterystyka utopijnego komunizmu i socjalizmu
Socjalizm i komunizm były ideami sięgającymi z jednej strony do filozofii klasycznej, to jest Platona, a z drugiej próbowały rozwiązać problemy nowej epoki i wyzwanie, jakie stawiał czas. Wielkimi prekursorami tych systemów myślowych byli: Cole, Hodgskin, Thompson, Bray, Saint-Simon, Owen, Fourier, czy np. ks. H. F. R. de Lammenais.
Wdrażanie komunizmu i socjalizmu zaczęło się najprawdopodobniej od rewolucji francuskiej, a dokładniej od Sprzysiężenia Równych Babeufa, który zaczął zastosowywać Kodeks Morelly'ego w praktyce. Od końca XVIIIw. zaczynają pojawiać się skutki przełomów historycznych: burżuazyjnej rewolucji politycznej, jak i przemysłowej. Przejawem tych oto skutków było nawarstwianie się problemu różnic klasowych; zniszczyło to feudalne przywileje, ale w żaden sposób nie wpłynęło to na poprawę jakości życia czy też zwycięstwo rewolucji społecznej. Rewolucja ta zmieniała tak naprawdę tylko jedną kwestię - pochodzenia społecznego. Tu należy rozumieć przywilej wynikający z urodzenia zmieniony na inną nazwę i inny priorytet tzn. przywilej bogactwa. Razem ze zmianami rewolucji francuskiej podążała rewolucja przemysłowa w Anglii. W drugiej dziesiątce XIXw. rewolucjoniści maszerujący pod hasłami robotniczymi i pauperystycznymi stali się tematem tamtejszego życia: atakowali oni kapitalizm (zrzeszając się pod wspólną nazwą: ruch niszczycieli maszyn), ich stosunek do socjalizmu i komunizmu zgadzał się i był użyteczny jedynie w koncepcjach, o jakie oni walczyli, czyli lepszego ustroju, który miał nastać po kapitalizmie.
Zdaniem Cole'a socjalizm przejawił się w trzech podstawowych punktach: 1) przyznanie decydującego znaczenia kwestii socjalnej, 2) wprowadzenie nowego ładu społecznego i gospodarczego opartego na współpracy, nie współzawodnictwie i walce konkurencji, 3) skupienie uwagi na wychowaniu, sposobie zorganizowania, produkcji i podziału dóbr.
O wiele bardziej radykalną formą był komunizm - miał on za cel stworzenie wspólnoty, gdzie nie ma własności prywatnej i pieniądza. Komunizm i socjalizm w samej swej istocie nie krytykował rewolucji, zarzucał jej jedynie mało społeczny i konstruktywny walor. Komuniści i socjaliści uważali, że rewolucja przygotowała tylko grunt pod nowy system, ale nie spełniał podstawowych swoich założeń, czyli równości, braterstwa, wolności, czyli porewolucyjny czas jest skazany na kryzys i rekonstrukcje społeczną, która doprowadzi do ideału, który przedstawi się z zasadami rozumu i sprawiedliwości - niestety ten czas musi pociągnąć za sobą ofiary.
Komuniści odwołują się do oświeceniowego pojęcia kodeksu natury, gdzie chcą zmieścić się całe społeczeństwa. Wcześni komuniści odwoływali się do abstrakcyjnej ludzkości, a nie do rzeczywistych problemów klas. Socjaliści bardziej skupili się na rzeczywistości i wychodzili poza samą filozofię Oświecenia, szukali oni lepszej drogi nie tylko praktycznej, ale i filozoficznej. Krytyka społeczeństwa burżuazyjnego przeprowadzona w sposób bardzo surowy pokazała największe problemy ówczesnego społeczeństwa; miała ona na celu poprawę życia zdeprawowanego społeczeństwa. Ukazywała wady i wyjaśniała problem od samego źródła; w tym czasie opublikowano wiele planów reform. Krytykowano kapitalizm, a sytuacja społeczna proletariatu była nagłaśniana i poddawana próbom odnowy. Zauważono, że świat jest zawieszony pomiędzy dwoma biegunami: z jeden strony wyzysk i przemoc właścicieli, a z drugiej - konkurencja wykluczająca współpracę. Filozofowie tamtej epoki doszli do wniosków, że nie istnieje społeczeństwo, ponieważ brak mu elementarnej zasady współpracy równych obywateli, opierających się na dobrowolności i sprawiedliwości.
Komuniści skupiali się bardziej na wspólnotowym budowaniu państwa bez rzeczy prywatnych i pełniejsze zrównanie całego społeczeństwa. Wspólnota miała być formą arche dla świata. Socjaliści uważali, że jedynym ideałem państwa jest rządzenie rzeczami, a nie ludźmi, a społeczeństwo to wielkie zrzeszenie obchodzące się bez władzy politycznej; wynagrodzenie byłoby proporcjonalne do zasług. Uważano również, że utopię można osiągnąć metodami pokojowymi za pomocą perswazji, propagandy i przykładu.
Komuniści i socjaliści pokazali w sposób metodologicznie poprawny i ścisły swoje założenia i plany, wyjaśnili pojęcie wspólnoty i zrzeszenia, zauważyli i naświetlali problem społeczno-ekonomiczny, stworzyli bezklasowe społeczeństwo. Były to, jak na ówczesne czasy, rozwiązania nowatorskie i pionierskie. Sam socjalizm i komunizm, jako idea pozaspołeczna, jest bardzo dobrze opracowany, niestety niemożliwy do wprowadzenia jako model społeczeństwa.